Rossiya institutlari Markaziy Osiyo madaniy merosini ommalashtirishda yetakchilik qilmoqda
Zargarlik buyumlari va milliy liboslar. Xanjarlar va qilichlar. Ot jabduqlari va kumush idishlar. Shuningdek, Sharq xonlaridan Rossiya imperatorlariga tuhfa qilingan gilamlar, matolar, yo'lbars terilari va boshqa sovg'alar. Samarqandda bo‘lib o‘tgan “O‘zbekiston madaniy merosi – yangi Renessans poydevori” VI Xalqaro kongressida Davlat Ermitaji va Tatariston muzeylarining yangi nashrlari taqdim etildi. Butun dunyo sharqshunoslarini birlashtirgan va hozirda Markaziy Osiyo mavzusidagi 60 jildni o‘z ichiga olgan mahalliy to‘plamlar loyihada yetakchi o‘rinni egallaydi. “Izvestiya” kongressga tashrif buyurib, mutaxassislardan so‘rab, olimlarning jahon madaniy merosini saqlash va ommalashtirishdagi yutuqlarini yuqori baholadi.
Hammasi qanday boshlanni haqida
2017 yil may oyida Toshkent va Samarqandda “O‘zbekiston madaniy merosi – xalqlar va mamlakatlar o‘rtasidagi muloqotga yo‘l” birinchi xalqaro ilmiy-madaniy kongressi bo‘lib o‘tdi. Shu bilan birga, Buyuk Ipak yo‘lida ko‘plab jahon madaniyatlari va dinlarini birlashtirgan sivilizatsiya markazlaridan biri sifatida O‘zbekiston madaniy merosini o‘rganish, saqlash va ommalashtirish bo‘yicha Butunjahon jamiyatini tashkil etish g‘oyasi ilgari surildi.
2018 yildagi Kongress sharqshunoslikning tan olingan markazi Sankt-Peterburgda bo‘lib o‘tdi. Sakkizta muzeyda birdaniga oʻzbek sanʼati koʻrgazmalari ochilib, 350 dan ortiq olim va mutaxassislar jamiyat Nizomini tasdiqladi. 2019 yilgi uchinchi Kongressda uning rasmiy ro‘yxatdan o‘tganligi e’lon qilindi. O‘sha paytga kelib tashkilot tashabbuslar ko’rsatish, xususan, “O‘zbekiston madaniy merosi jahon to‘plamlarida” loyihasi va uning asosida hujjatli filmlar yaratish borasida ancha kuchayib borayotgan edi.
“Ushbu loyihaga rossiyalik hamkorlarning hissasi katta, men buni to’lqinlanib aytaman”, deb tan oldi kompaniya boshqaruvi raisi Firdavs Abduxoliqov “Izvestiya”ga. — Kitob chiqarishni boshlab, dunyoning ko‘plab mamlakatlariga xatlar jo‘natdik, ko‘plab olimlar, kutubxonalar, muzeylar bilan bog‘landik, lekin bu borada bizga birinchi bo‘lib ishongan Rossiya bo‘ldi. Loyihalarning dastlabki etti jildlari Rossiya muzeylarining to'plamlaridir. Ular biz bilan ishlay boshlaganini ko'rganlaridan so'nggina, asta-sekin boshqalar ham ergashishni boshladilar. Endi esa, pandemiyaga qaramay, har yili biz doimiy ravishda o‘n jildni nashr etmoqdamiz.
Jamiyatning yana bir asosiy loyihasi- “Sharq yozma yodgorliklari durdonalari”, xorijiy fondlarda saqlanayotgan qadimiy qo‘lyozmalarning faksimil nusxalarini nashr etishdan iborat. Rossiya sharqshunoslari allaqachon qadimiy qoʻlyozmalarning, jumladan, IX asrga oid Katta Langar Qurʼoni, “Devoni Husayn Bayqaro”, “Ravzat-us-Safo” va “Temur tuzuklari” qoʻlyozmalarining faksimil nusxalarini yaratib, Oʻzbekistonga sovgʻa qilishgan.
– Qo‘lyozmalarimiz faksimillari birinchilar qatorida chop etilgan, – deydi Rossiya Fanlar akademiyasining Sharq qo‘lyozmalari instituti direktori Irina Popova, bu yerda hujjatlar 65 xil sharqiy tillarda saqlanadi. - Loyihaning birinchi kunlaridanoq vazifasi ushbu ob'ektlarni, ularning qiymatini, keyingi rivojlanish uchun insonga nima berishi mumkinligini ko'rsatishdir. Qo‘lyozmani saqlash vazifasi insoniyatning ma’naviy qudratiga xizmat qilishdir.
Qizg'in muhokamalar
Oltinchi kongress yilning eng issiq vaqtiga to'g'ri keldi, quyosh harorati +45 darajada edi. Shunga qaramay Samarqandga Rossiya, Hindiston, Yaponiya, Xitoy, Fransiya, Buyuk Britaniya, AQSH, Misr, Shveytsariya va boshqa mamlakatlardan 250 nafar sharqshunoslar kelgan.
Forumning eng diqqatga sazovor lahzalari: ikkita taqdimot – Mirzo Ulug‘bek buyrug‘i bilan yaratilgan “Qo’zg’almas yulduzlar kitobi” qo‘lyozmasining faksimilyasi va “O‘zbekiston madaniy merosi jahon to‘plamlarida” turkumidan o‘nta, shu jumladan ikkita ruscha yangi kitob-albomlari bo‘ldi. Ermitaj oʻzining “Oʻzbek xonlarining diplomatik sovgʻalari va XIX – XX asrlar o’rtalariga oid etnografik toʻplam”ining uchinchi jildini taqdim etdi. Tatariston Milliy muzeyi birinchi marta loyihada "Tatariston Respublikasi muzeylari to'plami" bilan ishtirok etdi, ularda zargarlik buyumlari, bosh kiyimlari, liboslar va uy-ro'zg'or buyumlari taqdim etilgan.
- Bu narsalar tatar oilalarida ishlatilgan,- deb tushuntirdi muzey bosh direktorining o'rinbosari Liliya Sattarova.— Qozon tatarlarining bu mintaqa bilan juda chuqur aloqasi bor. Ular shu yerda ta’lim olgan, tarjimon bo‘lgan, O‘rta Osiyo bilan savdo qilgan.
Davlat Ermitajining “Arsenal” bo‘limi tadqiqotchisi Vsevolod Obraztsov tomonidan taqdimotlar o‘tkazildi va u Ermitaj kolleksiyasidagi O‘rta Osiyo qurollari haqida gapirdi; etnograf va fotograf S.M.Dudinaning materiallarini taqdim etgan Rossiya etnografiya muzeyi yetakchi ilmiy xodimi Tatyana Emelyanenko Sankt-Peterburg muzeylarida O‘zbekistonning an’anaviy madaniyati haqida; “Stroganov” professori Kirill Gavrilin va boshqa mutaxassislar “Stroganov akademiyasi muzeyi to’plamlarida O‘zbekiston va Markaziy Osiyo mamlakatlari badiiy merosi” ma’ruzasi mavzusini tanlagan. Rossiyadan jami oltita madaniyat muassasasi vakillari ishtirok etdi.
O‘zbekiston Fanlar akademiyasi vitse-prezidenti Baxrom Abduxalimov rossiyalik olimlarning O‘zbekiston ilm-fani rivojiga qo‘shgan hissasi bebahodir, deb hisoblaydi.
"Bizning avlodimiz asosan ularning darsliklari va ko'rsatmalari bilan o'qitilgan", deb eslaydi u. – O‘zbek sharqshunosligining kelib chiqishi boshida rus sharqshunoslari turgan, deyishimiz mumkin. Jahon miqyosida rus sharqshunosligi juda kuchli va biz- o'z ustozlarimizning shogirdlarimiz. Biz ularning kitoblarini o'qidik, ma'ruzalarida qatnashdik va bu bilimlar mahalliy mutaxassislarning paydo bo'lishiga asos bo'ldi.
Tatyana Emelianenko hamkasbining fikriga qo‘shilib, rossiyalik olimlar tufayli Markaziy Osiyoda san’atshunoslik va etnografiya maktablari yuksalganini ta’kidladi.
"Shunday qilib, mahalliy mutaxassislar ta'lim olish uchun Rossiyaga yo’l olishdi va Rossiyadan juda ko'plari bu yoqqa: o'rganish, kolleksiya yig'ish, ilmiy-tadqiqot muassasalarda ishlash uchun kelishdi ", dedi u. - Albatta, 90-yillarning notinch vaqtlarida, “nolinchi” yillarda nimalardir yo'qolgan. Ammo hamma narsa iziga tushadi, hammasi o’z to'liq doirasiga qaytadi. O‘rta Osiyo sharqshunoslik maktabi hech qayerga yo’qolgani yo‘q.
O'zbek misoli
Ruslar barcha loyihalarda faol ishtirok etadilar, loyihalarda jami 15 ta muzey va kutubxonalar jalb qilingan. Natija juda ta'sirli bo’ldi. “O‘zbekiston madaniy merosi jahon to’plamlarida” turkumidagi 60 ta kitob-albomning o‘n beshtasi Rossiya Federatsiyasi muzeylariga bag‘ishlangan. Ayrim jildlar hamdo’stlikdagi madaniyat muassasalari tomonidan tayyorlanadi. Masalan, “O‘zbekiston gilamdo‘zligi” kitob-albomi Sharq xalqlari davlat muzeyi, Ermitaj, Buyuk Pyotr nomidagi Antropologiya va etnografiya muzeyi (Kunstkamera), Rossiya Fanlar akademiyasining Sharqshunoslik instituti, Rossiya etnografiya muzeyi xodimlari tomonidan yaratilgan. “O‘zbekiston musiqiy merosi” jildini yaratishda esa, keyingi ikkisiga Pushkin uyi va Glinka nomidagi davlat muzeyi qo‘shildi.
“Izvestiya” gazetasi madaniyat bo‘limi muharriri, san’atshunoslik fanlari doktori Svetlana Naborshchikovaning fikricha, o‘z madaniy merosini ro‘yxatga olishni muvaffaqiyatli amalga oshirilayotgan O‘zbekiston o’z faoliyati bilan boshqalarni ilhomlantiradi va ularga namuna bo‘lib xizmat qiladi.
- Ko‘p mamlakatlardan kelgan mutaxassislarning bitta davlatning madaniy merosi atrofida shunchalar birlashganini hech ko’rmaganman,- dedi u. — Rossiya ham xuddi shunday buyuk tarixga ega, butun dunyodagi muzey va kutubxonalarda rus madaniyatiga oid koʻplab materiallar topiladi. O'sha vaqtlarda biz uni yo'qotgan bo'lsak, O'zbekiston bunday yo'qotishni qanday qilib yutuqqa aylantirish mumkinligini ko'rsatdi. Bu turdagi nashrda rus qadriyatlarini to'plash- bu turli mamlakatlar mutaxassislarini birlashtirish, ruslarni chet ellarga tushib qolgan rus san’ati namunalari bilan tanishtirish, ijtimoiy yo'naltirilgan bizneslarga loyihani moliyalashtirish orqali o'z ona yurti madaniyati manfaati uchun ishlashni taklif qilish va, albatta, madaniyatlararo, davlatlararo muloqotni kuchaytirish demakdir.
Rossiya jamiyati va rus olimlarining rejalarida Kunstkamera muzeyi kollektsiyasiga bag'ishlangan bir nechta jildlarni nashr etish ko’zda tutilgan. O‘zbek madaniyati bilan navbatdagi katta uchrashuv esa, 29 dekabr kuni bo‘lib o‘tadi. Shu kuni Sankt-Peterburgda shoir va mutafakkir Alisher Navoiy tavalludining 581 yilligiga bag‘ishlangan “Navoiy kechalari” boshlanadi. Ilk marotaba bunday voqea 1941 yilning dekabrida qamaldagi Leningradda bo'lib o'tgan. O‘tgan yili jamiyat va uning a’zolari tashabbusiga binoan — Rossiya Fanlar akademiyasining Sharq qo‘lyozmalari instituti, Davlat Ermitaji va Rossiya Milliy kutubxonasi ko‘magida, bunday o‘qishlar har yillik tadbir maqomida qayta tiklandi.
“Bevosita O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Miromonovich Mirziyoyev tashabbusi bilan O‘zbekistonda Yangi Uyg‘onish davri – Yangi Renessans davriga poydevor qo‘yilayotgani maʼnaviy-maʼrifiy sohadagi tub o‘zgarishlar vositasida ham o‘z ifodasini topmoqda”.
Shuningdek, olimlar O‘zbekistonda gumanitar fan va madaniyat sohasida keng ko‘lamli tadbirlar tashkil etilayotgani va amalga oshirilayotgani, davlat muzeylari faoliyatini takomillashtirish va ularning moddiy-texnika bazasini mustahkamlash bo‘yicha 2017-2027 yillar uchun 10 yillik Davlat dasturi qabul qilinganini alohida taʼkidladilar. Bunga yorqin misol, birgina joriy yilning o‘zida Samarqandda 7 ta yangi muzey tashkil etilmoqda. “Ipak yo‘li” xalqaro turizm va madaniy meros universiteti ochildi.
Parijda Bosh Assambleyaning "Nomoddiy madaniy merosni muhofaza qilish to‘g‘risida"gi konvensiyaga aʼzo davlatlarning 8-sessiyasida O‘zbekistonning YUNESKO nomoddiy madaniy merosni muhofaza qilish qo‘mitasiga aʼzo etib saylangani mamlakatimizning o‘tgan asrlardagi noyob madaniy merosini asrab-avaylash borasidagi saʼy-harakatlarining g‘oyat muhim eʼtirofi bo‘ldi.
– O‘zbekiston madaniy merosini o‘rganish, saqlash va ommalashtirish bo‘yicha Butunjahon jamiyatining olti yillik faoliyati davomida “O‘zbekiston madaniy merosi jahon to‘plamlarida” noyob xalqaro turkumining 60 jildi chop etildi. “O‘zbekiston meʼmoriy epigrafiyasi”, “O‘zbekiston madaniyati va fani olimlar ijodida” turkumlari bo‘yicha ishlar davom ettirilib, 60 dan ortiq film suratga olindi, O‘zbekistonda va xorijda ko‘plab media-forumlar o‘tkazildi. Olimlar o‘rtasida samarali muloqotni taʼminlovchi ushbu samarali harakat dasturini O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti va Hukumati, ijtimoiy masʼuliyatli biznes vakili bo‘lgan Eriell Group kompaniyasi hamda qator xalqaro gumanitar tashkilotlar ko‘magisiz amalga oshirib bo‘lmas edi, deyiladi deklaratsiyada.
Bundan tashqari, Butunjahon jamiyati aʼzolari joriy yilning 22-24 iyul kunlari bo‘lib o‘tgan “O‘zbekiston madaniy merosi – yangi Uyg‘onish davri poydevori” VI Xalqaro kongressining tashkil etilganligini yuqori baholadi. Ular buni ilmiy olamdagi 32 mamlakatdan 350 nafar ishtirokchini birlashtirgan muhim voqea deb atadi. Tadbir doirasida 100 dan ortiq maʼruzalar o‘qildi, davra suhbatlari, sessiyalar o‘tkazildi.
VI kongress ishida Markaziy Osiyoning deyarli barcha davlatlaridan olimlar ilk bor ishtirok etgani alohida taʼkidlandi.
Maʼlumot uchun: Kongress ishida 350 dan ortiq kishi qatnashdi. Bular jahonga mashhur sharqshunos olimlar, 6 nafar xalqaro tashkilotlar rahbarlari, 50 nafar taniqli xalqaro muzeylar rahbarlari, 15 nafar akademik, 25 nafar professor, 22 nafar fan doktori, muzey xodimlari, madaniyat va sanʼatni yoritishda faoliyat yuritayotgan ommaviy axborot vositalari vakillari va bir qator O‘zbekistonning madaniy merosini o‘rganish va asrashga qiziqqan ommaviy axborot vositalari xodimlaridir.
Butunjahon jamiyati “O‘zbekiston madaniy merosi jahon to‘plamlarida” loyihasi asosida tashkil etilgan va 2018 yilda Parijda rasmiy ro‘yxatdan o‘tgan. Loyihaning bosh homiysi Eriell Group neft konlari xizmatlari kompaniyasi hisoblanadi. Shuningdek, u Butunjahon jamiyati bilan bir qatorda Kongress tashkilotchisi hisoblanadi. Parijda bo‘lib o‘tgan Nomoddiy madaniy merosni muhofaza qilish to‘g‘risidagi konvensiyaga aʼzo davlatlar Bosh assambleyasining sakkizinchi sessiyasida O‘zbekiston Nomoddiy madaniy merosni muhofaza qilish bo‘yicha hukumatlararo qo‘mita aʼzoligiga saylandi.
