Ҳар биримиз бундай кўзани бир неча бор кўрганмиз.Маълумки, бундай идишлар таҳорат олишда ишлатилади. Лекин аслида идишларнинг кўплаб тури борлигини ва уларнинг ҳар бири ўз вазифасига эга эканини ҳамма ҳам билмайди.
Сиз-чи, ОФТОБА ОБДАСТАдан, ДАСТШЎЙ СЕЛОБЧИдан қандай фарқланишини биласизми? Шарқшунослик фанлари доктори, профессор, «Ўзбекистон маданий мероси жаҳон тўпламларида» лойиҳасининг илмий мувофиқлаштирувчиси Эльмира Гюлдан шу ҳақда сўрадик.
ТАРИХИ
Ислом анъаналарида таҳорат пайти қўли ва оёғини юваётган бошқа бир одамга кўзадан сув қуйиб туриш ҳурмат белгиси ва суннат ҳисобланади. Бой кишилар хонадонида бунинг учун қуллар ва канизаклар сақланган. Усмонлилар саройларида бундай хизмат қатъий тартибга солинган бўлган. «Ибрикдарбоши» – (жом) тоғора, кўза ва султонни сув билан таъминлашни бевосита назорат қилувчи одам шундай аталган. Одатда унинг бир нечта ёрдамчилари бўлган. Ибрикдарбоши султонга ичиш учун сув тутган, султон таҳорат олганида ҳам кўзадан унга сув қуйиб турган.
ОБДАСТА
Обдаста – айнан: сув – даста (форсий) – қўл. У жуда безакли, ҳашамдор бўлган ва меҳмонларни кутиб олиш пайтида ишлатилган. Обдаста, айниқса, Самарқанд ва Тошкентга хосдир.
ОФТОБА
Шаҳрисабз, Қарши, Андижон(татар-офтоба)да ҳам обдастанинг бухороча варианти ишлатилган.
ТУНЧА
Айнан: кичкина идиш – ётиқ ушлагичи бўлган тутқичсиз кўза.
ДАCТШЎЙ
Сув оқиб тушиши учун қопқоғи тешикчали идиш (резервуар).
СЕЛОБЧА
Хоразмда юз-қўл ювиш учун ишлатиладиган ўзига хос тоғорачалар, айримларининг таглиги бор.
Ҳожатхонага нима билан киришган? Оддийгина сопол кўзалар билан. Лекин Европа канализация тизими кириб келиши билан гигиена масалаларига кўпроқ эътибор қаратиш мумкин бўлди. Натижада, ҳовлилардаги водопровод қурилмалари сиқиб чиқарган таҳорат учун кўркам кўзалар – офтоба, обдаста ички жиҳозлар учун буюмлар тоифасига кирди ва меҳмонхоналардаги токчаларни безади. Кўриниши оддийроқлари эса ҳалигача офтоба/ афтафа – офтобда иситилган сув деган номларини сақлаган ҳолда ҳожатхона учун ишлатилади.
Пардозланган идишлар ва уларнинг турлари ҳақида батафсил «Ўзбекистон маданий мероси жаҳон тўпламларида» туркумининг 28-жилдида ўқинг.
