Ermitajning Oʻzbekiston madaniy merosiga oid asarlar toʻplami nihoyatda keng boʻlib, deyarli 150 yil davomida shakllangan. Muzeyda paydo bo'lgan O'rta Osiyoga oid birinchi materiallar Buyuk Pyotrning Sibir kolleksiyasidan bir nechta Baqtriya idishlari edi. Keyinchalik toʻplamlar Buxoro amirligi, Xiva va Qoʻqon xonliklari hukmdorlarining diplomatik sovgʻalari bilan toʻldirildi. Viloyat Rossiya imperiyasi tomonidan bosib olingandan so‘ng muzeyda Buxoro va Xiva vakillari taqdim etgan sovg‘alar paydo bo‘ldi. Bularga qurol-yaroq, ot idishlari, zargarlik buyumlari, matolar, kitoblar kiradi. Kolleksionerlarning sovg'alari orasida II gildiya savdogarining imperatori Mirzo Buxoriyga taqdim etilgan nazrlar alohida o'rin tutadi. Sovg'alarning o'zi, hatto ular taqdim etilgan quti ham saqlanib qolgan.
1917 yil inqilobidan keyin shaxsiy kolleksiyalar milliylashtirildi, islohot doirasida muzey eksponatlari “qayta taqsimlandi”. 1921 yilda esa Ermitajda Sharq boʻlimi tashkil etilib, Oʻrta Osiyo arxeologiyasini tizimli oʻrganish boshlandi. Shu tariqa O‘zbekiston SSR mashhur “Ayrtam” frizini Ermitajga sovg‘a qildi, tadqiqot materiallari Mizdaxqon, Paykend, Tali Barzu, Kofir-qal’adan kelib tushdi. Ikkinchi jahon urushidan keyin kolleksiya Markaziy Osiyoga ekspeditsiyalardan topilgan topilmalar, jumladan, Xorazm arxeologik-etnografik ekspeditsiyasi faoliyatiga oid yodgorliklar va Vasiliy Shishkinning Varaxshadagi qazishmalari bilan toʻldirildi.
Ayritom frizi
Ermitajda Pavel Kostrov boshchiligida Oʻrta Osiyo monumental rasmlarini restavratsiya qilish uchun maxsus laboratoriya tashkil etildi, devor rasmlarini olib tashlash, konservatsiya qilish va muzeylashtirish metodologiyasi ishlab chiqildi.
Bizning kunlarimiz
2010-yilda Ermitaj qishki saroyining o‘n bir zalida “O‘rta Osiyo antik va ilk o‘rta asrlarda” doimiy ko‘rgazmasi ochildi, unda saklarning bronza qozonlari, Niso ritonlari, Termizning kushon releflari, rasmlari va Penjikent va Varaxshaning oʻymakor bezaklari, soʻgʻdiylar va xorazmliklarning kumushlari. Ko‘rgazmaning davomi ham tayyorlanmoqda – musulmonlar davridagi O‘rta Osiyo san’ati va madaniyatining beshta zali (9—19-asrlar). Bundan tashqari, “Eski qishloq” yangi restavratsiya va saqlash majmuasida hozirda Markaziy Osiyodagi musulmon sanʼatining eng muhim durdonalari namoyish etilmoqda.
Oradan besh yil o‘tib, 2015-yilda WOSCU boshqaruvi raisi Firdavs Abduxoliqov va hamfikrlar jamoasi Ermitaj rahbariyatiga respublikaga tegishli osori-atiqalarga bag‘ishlangan albom chiqarishni taklif qilishdi va bu muzey xodimlarini hayratda qoldirdi. Bunga sabab eksponatlarning zamonaviy chegaralar bo‘ylab taqsimlanmagani, shuningdek, bunday nashrlarni tayyorlash tajribasining kamligidir. Biroq, bu taklif qabul qilindi va loyihaga katta qiziqish bildirildi. Luryening so'zlariga ko'ra, masala bir jild bilan hal qilinmasligi darhol ma'lum bo'ldi. Shu bois uchta jildli albom chiqarishga qaror qilindi: birinchisi islomgacha bo‘lgan davrga, ikkinchisi abbosiylardan temuriylargacha bo‘lgan islom madaniyatining gullagan davriga, uchinchisi amirlik va nisbatan yaqinroq etnografik davrlarga bag‘ishlangan. Ikki jild allaqachon nashr etilgan, uchinchisi ustida ish davom etmoqda.
Edvard Rtveladze, Akmal Saidov va Firdavs Abduxoliqov
Har bir albom uchun narsalar ro'yxati juda sinchkovlik bilan tuzilgan. Ba'zi artefaktlar restavratsion tozalashdan o'tkazildi. Ermitaj yangi fotosuratlar, buyumlar uchun kartalar va kirish maqolalarini tayyorlayotgan edi. Birinchi va ikkinchi jildlarning ilmiy muharriri taniqli arxeolog Edvard Rtveladze edi.
Birinchi jild geografik tamoyil boʻyicha tuzilgan: Baqtriya, Soʻgʻd, Choch, Fargʻona, Xorazm. Luryening o'zi Xorazm mavzusini oldi. Xorazmda terakotadan yasalgan haykaltaroshlik va Toʻproqqalʻa, ossuariylar, kumush idishlarga oid boʻlimlar mavjud edi. Oxirida ikkita maxsus bo'lim bor edi: olim ta'kidlaganidek, jildda bir qator ilgari nashr etilmagan buyumlar bor edi. Ikkinchi jild xronologiyaga ko‘ra ajratilgan: mo‘g‘ullardan oldingi Moverannahr IX – XII asrlar, mo‘g‘ullar davlati XIII – XIV asrlar. va temuriylar hukmronligi, XIV - XV asrlar. Bo'limlar mahsulot turlari bo'yicha bo'lingan: keramika, yozuv asboblari, shisha, torevtika, zargarlik buyumlari. Ayrim arxeologik ekspeditsiyalardan olingan materiallar: Paykend, Qoʻldortepa, Munchak boʻlimlari boʻlgan. Ikkinchi va uchinchi bo'limlarning bir qismi plitkalarga bag'ishlangan. Shahrisabz xazinasining oltin filigrasi, Gur-amir portali, Xoja Ahmad Yassaviy maqbarasi chiroqlari, epigrafik dekoratsiya, numizmatikaga oid boblar mavjud.
Pavel Luri
Nihoyat, endigina tayyorlanayotgan uchinchi jildda Shayboniylar va undan keyingi sulolalar davrining monumental san’ati namunalari, diplomatik sovg‘alar, qurol-yarog‘lar, to‘qimachilik, kiyim-kechak, kulolchilik, zargarlik buyumlari, etnografik davrlarga oid ot jabduqlari o‘rin olgan. Bularning aksariyati ilgari hech qachon nashr etilmagan.
Shu bilan birga, Lurye WOSCU hamkasblarini o'zlarini uchta jild bilan cheklamaslikka taklif qiladi. U Qoraqalpog‘istonning To‘proqqal’a hududidagi “Buyuk saroy”dan kelib chiqqan antik davr va ilk o‘rta asrlar boshidagi Xorazm monumental san’ati yodgorliklariga e’tibor qaratish lozimligiga ishonch bildiradi. Tarixchining so‘zlariga ko‘ra, Ermitajda Toprak-qal’adan olingan yuzdan ortiq omborlar mavjud. Bu ham devor rasmlari, ham loydan yasalgan relyefli haykaldir. Artefaktlar Antropologiya va etnografiya institutining Leningrad filialidan (Kunstkamera) kelgan bo‘lib, u yerga Xorazm arxeologik va etnografik ekspeditsiya boshlig‘i, Moskva bosh instituti direktori Sergey Tolstov tomonidan ko‘chirilgan. Kunstkamerada ular qutilar va tovoqlar ichida ochilmagan holda saqlangan.
